Prawo i procedury

Identyfikacja osób na podstawie kryminalistycznych badań pisma ręcznego i metody fałszowania podpisów cz.1

13.09.2021 • Krzysztof Konopka

Nasz ekspert Krzysztof Konopka, biegły sądowy, tym razem wziął pod swoją badawczą lupę pismo ręczne. Zobaczymy i przekonamy się, jakie to ma ważne znaczenie dla badań samego pisma oraz identyfikacji osób.

1. ROLA PISMA RĘCZNEGO A STAROŻYTNOŚĆ

Pierwsze wzmianki dotyczące pisma ręcznego pochodzą ze starożytnego Egiptu, gdzie Konfucjusz wypowiedział słowa: „Strzeż się człowieka, którego pismo kołysze się jak trzcina na wietrze1 ”. Dziś, analizując źródła naukowe, z dużym prawdopodobieństwem można wnioskować, ze pismo, o którym mówił Konfucjusz posiada przynajmniej jedna z dwóch właściwości – falujące prowadzenie wiersza, świadczące o niestabilności, wewnętrznych wahaniach i niestałości autora rękopisu, lub pochylenie liter w wyrazach w różnych kierunkach, wskazujące na jego inwencję twórczą, ale jednocześnie nieprzewidywalność i niechętne stosowanie się do norm.

W starożytnej Grecji pismo badali tacy myśliciele, jak Heraklit, Demetrios z Faleronu i Arystoteles, który w jednym ze swoich dzieł stwierdził, że: „bardziej ceni wypowiedzi pisemne od ustnych, bo te drugie mówią tylko o duszy piszącego, a te pierwsze i o piśmie, i o duszy i o sposobie mówienia2 ”. W XVII w. Camillo Baldi – profesor Uniwersytetu w Bolonii napisał traktat: „O sposobach poznawania trybu życia, charakteru, albo też osobistych cech człowieka na podstawie charakteru jego pisma”. Wyjaśnił w nim zależności pomiędzy pismem a osobowością, wskazując, że każdy człowiek pisze w szczególny, niepowtarzalny sposób, posługując się charakterystycznymi dla niego kształtami liter, które nie mogą być wiernie naśladowane przez innych3 . Zaczątkami pisma były znaki własności, symbole, które po wynalezieniu pisma nie znikły, lecz utrzymały się w stanie szczątkowym. Pismo rozwinęło się z piktografii (rysunki, obrazki), które mogły być odczytywane przez ludzi posługujących się różnymi językami. Znaki symbolizujące rzeczy mogły być także znakami- -słowami, w Grecji nazywanymi hieroglifami.

Pod koniec IV w. p.n.e. w Mezopotamii ukształtowało się pismo klinowe wykorzystujące podobieństwa brzmieniowe. Przed rzeczywistym powstaniem alfabetu posługiwano się różnymi rodzajami pisma m.in. ideograficzno-fonetycznym, sylabicznym. Alfabet wynaleziono około II w. p.n.e. na obszarach Palestyny i Fenicji. Pismo alfabetyczne składa się z systemu znaków. Istnieje wiele odmian pisma alfabetycznego w zależności od tego, kto, jakim alfabetem się posługuje. Na przykład pismo gotyckie, którego kształt jest uwarunkowany tendencjami kulturowymi i niektóre formy liter można porównać do gotyckiej architektury, czy tez pismo łacińskie przypominające kształt budowli romańskich. Historia badań pisma wskazuje, że jej prekursorzy zajmowali się głównie badaniem pisma powstałego w oparciu o alfabet łaciński, do tego też odnoszą się ich wnioski przyczyniające się do rozwoju i stanowiące podstawę współczesnych badań pismoznawczych.

2. PISMO RĘCZNE W UJĘCIU KRYMINALISTYCZNYM

Pismo jest uzewnętrznieniem możliwości i predyspozycji psychofizycznych wykonawcy, dlatego też w procesie identyfikacji należy wziąć pod uwagę wszystkie te cechy oraz ich zespoły, które pozwalają na ocenę i porównanie badanych zapisów z uwzględnieniem warunków ich powstania oraz przeznaczenia. Pismo ręczne jako rodzaj mowy jest ściśle związane z funkcjonowaniem i czynnością centralnego układu nerwowego, w szczególności zaś z określonymi czynnościami mózgu, a jego wygląd zależy od predyspozycji fizycznej i psychicznej człowieka5 . Pismo z kryminalistycznego punktu widzenia jest osobniczo zindywidualizowanym śladem psychofizycznym człowieka. Jako forma wyrażania myśli i mowy człowieka ta specyficzna umiejętność zdobywana jest i kształtowana wraz z rozwojem, wychowaniem i nauczaniem człowieka. Proces uczenia się sztuki pisania jest długotrwały i związany jest z czynnikami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Do czynników zewnętrznych zaliczyć należy m.in. wzorce elementarzowe narzucane przez szkołę, nauczycieli i rodziców, otoczenie określające warunki pisania, pozycja piszącego, stosowne środki pisarskie, rodzaj podłoża (papieru) i podkładu, na którym spoczywa dokument. Do czynników wewnętrznych o charakterze psychologiczno-neurologicznym i anatomiczno- -motorycznym związanych z budową i funkcjonowaniem ciała oraz organizmu człowieka należy zaliczyć m. in. poziom sprawności ruchowej zwłaszcza w zakresie wykonywania skoordynowanych i zautomatyzowanych ruchów ręki, stan emocjonalny, wiek, wykształcenie, rodzaj posiadanych schorzeń fizycznych i psychicznych. Zespoły przykładowo wymienionych czynników mają wpływ na kształtowanie się osobniczego obrazu pisma ludzkiego – indywidualnie, charakterystyczne właściwości grafizmu, czyli formalne cechy pisma ręcznego6 . Przykładem wpływu czynników wewnętrznych na charakter grafizmu mogą być podpisy Napoleona złożone w trzech różnych momentach jego życia. J. H. Michon w swoim dziele „Historia Napoleona według jego pisma” wskazał, że charakter pisma człowieka zależy nie tylko od cech jego osobowości, ale również od warunków psychicznych, w jakich powstaje rękopis, usposobienia i stanu uczuciowego piszącego.7

   
Rys.1 Przykłady podpisów Napoleona (od lewej: jak młody podporucznik artylerii składa przysiegę na wierność i posłuszeństwo. środkowy złożony w chwili największej sławy,
od prawej: podpis złożony po ptrzegranej bitwie pod Lipskiem)

3. GRAFIZM OSOBNICZY A WIEK LUDZKI

Obecność w mózgu noworodka ośrodków zawiadujących mową i pismem nie oznacza, że człowiek zaraz od urodzenia może mówić i pisać. Umiejętności te nabywa się stopniowo wraz z rozwojem, wychowaniem i nauczaniem. Nauka mówienia i pisania prowadzona od wczesnego dzieciństwa pozwala na osiągnięcie właściwych rezultatów. Umiejętność wydawania dźwięków rozpoczyna się zaraz po urodzeniu, ponieważ dziecko od samego początku słyszy dźwięki, które stopniowo uczy się rozróżniać i naśladować. Umiejscowienie obydwu ośrodków mowy i pisma jest bardzo bliskie, dlatego też słusznie pismo określa się terminem mowy pisanej. Pismo ręczne jest ściśle związane z czynnością centralnego układu nerwowego, a jego wygląd zależy od predyspozycji fizycznej i psychicznej człowieka8.

Grafizm osobniczy ewoluuje z wiekiem piszącego. Pierwszy etap rozwoju pisma to tzw. proces personalizacji. Już po około 2-3 latach nauki piszący zaczyna odstępować od wzorca elementarzowego – grafizm zaczyna się indywidualizować. Zjawisko to towarzyszy doskonaleniu aparatu ruchowego i automatyzacji odruchu graficznego. Obserwując ten proces, można dostrzec zmiany jakości estetycznej; zmniejsza się pismo, dukt staje się zborny i mniej rwany. Znacznie wzrasta szybkość pisania – po 12 latach w tej samej jednostce czasu uczeń może nakreślić przeszło czterokrotnie więcej znaków niż po pierwszym roku nauczania. Wzrasta także liczba powiązanych znaków (impuls). Jak wykazywały badania, już pismo dzieci starszych klas szkoły podstawowej może być dla eksperta zadowalającym materiałem badawczym w jego praktyce opiniodawczej. Pomimo, że każdy uczeń pierwszej klasy szkoły podstawowej uczy się pisać w oparciu o wzory liter wskazane w elementarzu Mariana Falskiego i naśladować je to już od początku nauki pisania kreśli je na swój sposób. Litery pierwszoklasistów są mniej lub  bardziej podobne do wzorów, ale nie stanowią ich kopii. Już w początkowym okresie nauki pisania występują w piśmie indywidualne odchylenia od wzorów, tj. charakterystyczne właściwości grafizmu, czyli formalne cechy pisma ręcznego. Proces uczenia się sztuki pisania jest długotrwały i związany jest z czynnikami zewnętrznymi oraz wewnętrznymi.

Okres stanowiący proces personalizacji, według niektórych kończy się już z osiągnięciem dojrzałości płciowej. Inni przesuwają go dalej i następny etap, tj. dojrzałość pisma, zaczynają liczyć dopiero od 25 roku życia. Pismo okresu dojrzałości pisarskiej charakteryzuje tzw. względna stabilność grafizmu. Do niedawna przyjmowano, że pismo takie już się nie rozwija, a zmiany, spotykane w rękopisach pochodzących od tej samej osoby, to tzw. fluktuacje osobnicze. Zmiany te są powodowane przede wszystkim wpływem czynników zewnętrznych, oddziałujących przejściowo prawie, że niezauważalnie na motorykę oraz wewnętrznych, takich jak pobudzenie emocjonalne.

Fluktuacje osobnicze są przyczyną niepowtarzalności odruchu graficznego, co leży u podstaw ekspertyzy pismoznawczej. Ostatnio pogląd o postępującym zanikaniu procesu ewolucji w okresie dojrzałości pisarskiej został zakwestionowany. T. Wallner udowodnił, że ewolucja nadal ma miejsce. Choć jej proces nie jest już tak gwałtowny, jak w poprzedzającym okresie niedojrzałości, to przecież na tyle wydatny, że możliwe jest kolejne uszeregowanie rękopisów kreślonych przez kilkanaście lat. Dość powszechnie przyjmuje się, że od 60 roku życia zaczyna się proces degradacji grafizmu. Charakteryzuje się pogorszeniem jakości estetycznej pisma i jego czytelności, tremor, zmniejszenie wyrazistości rysunku liter, ubytki gramm, liter, a nawet wieloznaków oraz modyfikacje form literowych lub wręcz przyjęcie obcego sobie wzorca graficznego. Dukt jest „sztywny”, niepewny i mniej płynny. Szybkość kreślenia zmniejsza się, pojawiają się zaburzenia nacisku i jego rytmu, zmiany nachylenia i wielkości9.

Trzeba zaznaczyć, że nauka pisania przebiega w kilku etapach. Pierwszy etap (elementarny) polega na tym, że uwaga osoby uczącej się pisać koncentruje się na prawidłowym kreśleniu poszczególnych elementów liter. Drugi etap (literowy) charakteryzuje się tym, iż piszący stara się wykonać prawidłowo całe litery, zaś poprawne kreślenie poszczególnych elementów schodzi na drugi plan. Trzeci etap wskazuje, że cała uwaga ucznia skierowana jest na prawidłowe łączenie liter w słowa. Etap ten pokazuje stopniowe dochodzenie do udoskonalenia nawyków umożliwiających sprawne wykonanie pisma. Natomiast w czwartym etapie rozwoju procesu pisania, nawyki te osiągają wysoki stopień automatyzacji10.

Reasumując należy stwierdzić, że zgodnie z literaturą dziecko może pisać zgodnie z wytycznymi nauczyciela do 2 lat, czyli do około 9 roku życia w drugiej klasie szkoły podstawowej. Następnie po ukończeniu 9 roku życia zaczyna się indywidualizacja pisma. Zaś około 13 roku życia zaczyna się różnicowanie pisma za względu na płeć. Pismo zaczynają nabierać cech indywidualnych i specyficznych dla płci piszącego. Około 23 roku życia rozpoczyna się proces stabilizacji pisma. Następnie rozpoczyna się proces posługiwania się przez piszącego pismem ustabilizowanym, który trwa średnio do 63 roku życia, a następnie zaczyna się proces degradacji grafizmu11.

4. INDYWIDUALNOŚĆ PISMA RĘCZNEGO

Pismo ręczne jest śladem psychofizycznym, indywidualnym i bezpośrednim. Podczas wielokrotnego powtarzania i ćwiczenia czynność pisania przechodzi w nawyk, który indywidualizuje pismo ręczne w takim zakresie, iż stanowi podstawę badań12. Indywidualność pisma wykształca się w procesie personalizacji, zaś względna trwałość nawyków pisarskich jest podstawą tzw. badań porównawczych, których celem jest wskazanie określonego wykonawcy pisma, czyli identyfikacja (badania identyfikacyjne pisma).

Pismo ręczne od dawna skupia na sobie uwagę licznych specjalistów z dwóch co najmniej powodów: jest substratem dla znaków fonicznych i w związku z tym służy do przekodowywania języka mówionego na język pisany. Jako wytwór psychofizyczny podlega procesowi personalizacji i licznym fluktuacjom na drodze rozwoju osobniczego człowieka. Na skutek dokonującej się komunikacji międzyludzkiej produkt językowy pełni funkcje społeczne i dlatego staje się przedmiotem nauczania w szkole, natomiast ze względu na proces personalizacji i fluktuacji niesie wartości poznawcze odnoszące się do człowieka, który pismo to sporządza13.

Analizując literaturę dotyczącą badań pisma, można zauważyć stale rosnącą tendencję do stosowania różnego rodzaju metod statystycznych. Jest to jak najbardziej właściwe, przede wszystkim w badaniach stawiających sobie za cel analizie pewnych ogólnych prawidłowości charakterystycznych dla pisma określonej zbiorowości. Statystyka dostarcza wielu cennych narzędzi, które mogą być wykorzystywane w badaniach pisma. Badania prowadzi się przede wszystkim na dokładnie wyselekcjonowanych zbiorowościach (np. mężczyźni i kobiety)14.

Trzeba również podkreślić, że w badaniach pisma ręcznego bierze się pod uwagę zespoły cech formalnych, językowych i treściowych, wśród, których wymienić należy:

  • cechy określające stopień opanowania techniki pisma,
  • topografia pisma,
  • cechy strukturalne pisma,
  • budowa liter i ich elementów,
  • sposób wiązania pisma,
  • właściwości językowe i treściowe.


Jeżeli chodzi o cechy określające stopień opanowania techniki pisma, to chociaż cechy te nie mogą stanowić podstawy identyfikacji, jednak muszą one być uwzględnione we wstępnej analizie pisma. Wyróżnić tu można stopień wyrobienia pisma, jego czytelność i ogólny charakter pisma. Wstępna analiza obejmuje także ustalenia, czy i w jakim zakresie pismo jest naturalne. Rozmieszczenie pisma (topografia) ma ważne znaczenie identyfikacyjne. Dotyczy ono m.in. szerokości marginesów, przerw pomiędzy wierszami i wyrazami, umieszczenia adresów, tytułów, dat, podpisów. Natomiast cechy strukturalne pisma są to cechy wymierne, z których należy wymienić m.in. wielkości kątów utworzonych przez oś liter z linią podstawy słowa, częstotliwości przerw, statystyki kształtów liter, pararelizm gramm. Dodatkowo bada się system cieniowania pisma, który pozwala na określenie stopnia nacisku ręki w czasie pisania. Podczas wykonywania badań zwraca się uwagę na budowę liter i ich elementów, kształt i rodzaj układów graficznych w budowie tych samych oraz na cechy powtarzalne występujące we wzajemnym układzie. Podstawowe zagadnienie stanowi impuls, czyli natężenie pisma, przez co rozumie się umiejętność nakreślenia pewnej ilości bez oderwania środka pisarskiego od podłoża. Spotyka się rękopisy o impulsie wyrazowym, sylabowym, literowym i grammowym. Analizując jeden rękopis można napotkać na wiele różnych rodzajów impulsów. Ze względu na kształt wiązania pisma odróżnia się następujące sposoby łączenia poszczególnych gramm literowych i liter: arkadowe, girlandowe, górno – dolne, nitkowe, ostre, ostro – arkadowe, arkadowo – pętlicowe, girlandowo – pętlicowe. Jeśli chodzi o daną grupę cech, to w ramach tej grupy cech uwzględnia się także znaki uzupełniające (diakretyczne), ich kształt, wielkość i umiejscowienie. Wymienić można kropi i kreski nad „i”, „j”, „ż”, „ź”, „ó” oraz linie poprzeczne liter „ł”, „t”. Język jako system materialnych nośników określonych znaków odgrywa dużą rolę w badaniach pisma. Właściwości językowo – treściowe mogą wskazywać m.in. na znajomość obcego języka, środowisko i zakres wiadomości. Zasadniczymi właściwościami treściowo – językowymi są styl, słownictwo, składnia, błędy gramatyczne i ortograficzne oraz nawyki interpunkcyjne15.

5. CECHY GRAFICZNE PISMA RĘCZNEGO

Dla kompleksowości analizy danego zagadnienia należy przedstawić również katalog graficznych cech pisma ręcznego, do którego zalicza się:

1. Cechy syntetyczne:

1)typ pisma – zwykle, blokowe (techniczne), na wzór druku, szablonowe, inne,
2) stopień naturalności – naturalne, nienaturalne, zamierzone, niezamierzone,
3) etap rozwoju pisma – szkolne, dojrzałe, starcze,
4) klasa pisma – wyrobione, średnio wyrobione, niewyrobione,
5) ogólny obraz pisma – owalne, okrągłe, kątowe,
6) stopień staranności – staranne, niestaranne,
7) czytelność – czytelne, częściowo czytelne, nieczytelne,
8) uzupełnienia – poprawki, retusze, przekreślenia, wstawki, podkreślenia,
9) sposób wykonania – ręka nawykłą do pisania, ręka nienawykłą do pisania, inne sposoby,
10) inne cechy syntetyczne: ozdoby, grifonaże, manieryzmy, inicjały, pozostałe.

2. Cechy typograficzne:

1) margines lewy – kształt: prosty, wypukły, wklęsły, nieregularny; tendencja: prosty (pionowy), lewoskośny, prawoskośny; wielkość (w mm); proporcje: zmniejszony, proporcjonalny, powiększony,
2) margines prawy – kształt: prosty, wypukły, wklęsły, nieregularny; tendencja: prosty (pionowy), lewoskośny, prawoskośny; wielkość (w mm); proporcje: zmniejszony, proporcjonalny, powiększony,
3) margines górny – kształt: prosty, wypukły, wklęsły, nieregularny; tendencja: prosty (poziomy), wznoszący się, opadający; wielkość (w mm); proporcje: zmniejszony, proporcjonalny, powiększony,
4) margines dolny kształt – prosty, wypukły, wklęsły, nieregularny; tendencja: prosty (poziomy), wznoszący się, opadający; wielkość (w mm); proporcje: zmniejszony, proporcjonalny, powiększony,
5) wcięcia akapitowe - głębokość (liczba znaków), częstość,
6) układ wierszy względem siebie – równoległe, zbieżne, rozbieżne, nieregularne,
7) układ znaków względem siebie – równoległe, zbieżne, rozbieżne, nieregularne,
8) układ znaków, wyrazów i wierszy względem liniatury – nad linią, na linii, pod linią, niezależnie od liniatury,
9) linia wyrazów i wierszy – kształt: prosta, zagięta, łukowata, łamana, falista; kierunek (tendencja linii podstawowej): poziomy, wznoszący się opadający,
10) odstępy między wierszami – wzorcowe (odstęp = 3 pasma śródlinijne), zmniejszone, powiększone,
11) odstępy między wyrazami – przeciętne (1,5 – 2,0 pasma śródlinijne), zmniejszone, powiększone,
12) odstępy między znakami – wzorcowe (odstęp między pionowymi elementami sąsiednich znaków = średniej szerokości liter: h, n, u), zmniejszone, powiększone,
13) rozmieszczenie adresów – pionowe: po stronie lewej, po stronie prawej, w środku; poziome; u góry, na dole, w środku,
14) rozmieszczenie dat – pionowe: po stronie lewej, po stronie prawej, poziome: u góry, na dole w środku,
15) rozmieszczenie nagłówków – po stronie lewej, po stronie prawej, w środku,
16) rozmieszczenie podpisów – w rękopisach, podpisy są ciągłością tekstu, podpisy pod tekstem po lewej stronie, podpisy pod tekstem po prawej stronie, podpisy pod tekstem w środku; w dokumentach z nadrukiem

3. Cechy motoryczne:

1) tempo pisania (szybkość) – tempo określane bezwzględnie: małe, średnie, duże; tempo określane w ramach próbki pisma: stałe, zmienne, tempo określane względem normy osobniczej: zwolnione naturalne, przyspieszone,
2) impuls – grammowy, literowy, sylabowy, wielowyrazowy,
3) następstwo elementów graficznych – w pojedynczych literach lub cyfrach, w zespołach graficznych,
4) nacisk (cieniowanie) – kierunek (zwrot) nacisku; wstępujący, zstępujący, w lewo, w prawo; siła nacisku; mała średnia, duża; równomierność nacisku: stały (niezróżnicowany), zmiany: rytmiczny, nierytmiczny; miejsce wzmożenia nacisku: na górze, na dole, z lewej strony znaku, z prawej strony znaku.

4. Cechy mierzalne:

1) pole pisma – pole tekstu, pole wiersza, pole wyrazu, pole znaku,
2) wielkość pisma – pismo drobne (pasmo śródlinijne do 1,5 mm), pismo małe (1,5 – 2,5 mm), pismo średnie (2,5 – 4,0 mm), pismo duże (4,0 – 6, 0 mm), pismo bardzo duże (ponad 6,0 mm),
3) szerokość znaków – proporcjonalne, smukłe, szerokie,
4) proporcje wysokości elementów nadlinijnych do wysokości znaków śródlinijnych – zmniejszone (do 1,5), średnie (1,5 – 2,5), powiększone (2,5 – 3,0), przesadne (ponad 3,0),
5) proporcje wysokości elementów podlinijnych do wysokości znaków śródlinijnych – zmniejszone (do 1,5), średnie (1,5 – 2,5), powiększone (2,5 – 3,0), przesadne (ponad 3,0), 6) nachylenie pisma – pismo prawoskośne, pismo proste (80° - 90°), pismo lewoskośne, pismo o zmiennym nachyleniu, pismo wachlarzowate.

5. Cechy konstrukcyjne:

1) budowa znaków,
2) odmiany znaków – występują odmiany: w znakach: liczba odmian dla każdego znaku; usytuowanie odmian; brak odmian16. Przedstawiony katalog cech pisma ręcznego nie jest systematyką w pełni wyczerpaną i zamkniętą. W rzeczywistości stanowi pomocne narzędzie analityczne i terminologiczne dla ekspertów dokumentów współcześnie stosujących w badaniach pismoznawczych metodę graficzno – porównawczą. Opiera się ona na złożeniu, że „pismo jest uzewnętrznieniem możliwości i predyspozycji psychofizycznych wykonawcy”, dlatego też w procesie identyfikacji należy wziąć pod uwagę wszystkie te cechy i ich zespoły, które pozwalają na ocenę i porównanie badanych zapisów z uwzględnieniem warunków ich powstania oraz przeznaczenia. Rezultatem takiej analizy jest zestawienie najbardziej dystynktywnych parametrów pisma o charakterze syntetycznym, topograficznym, geometryczno – strukturalnym, grafokinetycznym i szczególnym oraz określenie na tej podstawie ich zgodności i różnic, a w konsekwencji sformułowanie wniosków o charakterze identyfikacyjnym.

6. METODA GRAFICZNO-PORÓWNAWCZA BADANIA PISMA RĘCZNEGO

Metoda graficzno-porównawcza jest ewolucyjnie najmłodszą metodą ekspertyzy pisma. Nie powstała w oderwaniu od metod poprzednich, lecz stanowi — w pewnym sensie — ich kontynuację. Uzasadnieniem do wyodrębnienia metody graficzno-porównawczej jako metody nowej jest przyjęcie przez nią niestandardowych podstaw identyfikacji pisma. Konsekwencją tego podejścia jest przeprowadzanie analizy pisma w sposób wszechstronny, obejmujący różne cechy grafizmu17. Metoda ta dominuje także w badaniach podpisów. Jednakże badania tego typu form graficznej działalności człowieka, ze względu na ich specyficzne własności, wymagają uwzględnienia w ekspertyzie wielu dodatkowych okoliczności, a niekiedy i zabiegów badawczych.

Podpisy stanowią specyficzny rodzaj rękopisów i choć mają wiele wspólnego z typowymi zapisami ręcznymi, to posiadają jednocześnie odrębne, autonomiczne właściwości. Podpis kształtuje się zazwyczaj w okresie, gdy grafizm cechujący pismo jest już wypracowany. Z drugiej jednak strony podpis nabiera wyjątkowych cech zindywidualizowania i wyższej klasy, wynikających z silnego wypracowania wzorca konstrukcyjnego poprzez wielokrotne kreślenia. W podpisach szczytowych zakres osiąga także automatyzm kreślenia powiązanych najczęściej ze wzrostem swobody i tempa kreślenia oraz dominacją tendencji do upraszania stosowanych znaków i elementów graficznych. Jednocześnie podpis umieszczany na dokumentach pełni funkcję uwiarygodniającą je, stanowiąc dowód tożsamości i znak woli, co oznacza, że jego miejsce w systemie prawnym jest wyjątkowe. Powoduje to, że fałszerstwa podpisów są jedynymi z najczęściej spotykanych działań przestępczych kryminalnych i gospodarczo – finansowych.

Praktyka badawcza z zakresu kryminalistycznego badania dokumentów ma także wpływ na przebieg przeprowadzonych postępowań w których należy wyróżnić dwa obszary zainteresowań analizy pismo znawczej podpisów:

• Badania na tzw. autentyczność podpisów – polegające na zestawieniu komparatystycznym kwestionowanego podpisu z porównawczym materiałem w postaci oryginalnych podpisów osoby, na której personalia sygnowano kwestionowaną notację.
• Badania identyfikacyjne (graficzno-porównawcze) – będące kolejnym etapem czynności badawczych, następujących po potwierdzeniu nieautentyczności kwestionowanego podpisu, a wymagające zestawienia z wzorami pisa ręcznego i podpisów typowanych przez organ prowadzący postępowanie.


W badaniach pismoznawczych, podobnie jak w większości innych dziedzin kryminalistyki, wydawane są zarówno opinie kategoryczne, jak i probabilistyczne. Zakres i forma formułowanych wniosków badawczych zależą z jednej strony od wiedzy, doświadczenia i rzetelności badawczej eksperta dokumentów, a z drugiej strony ściśle powiązane są z wartością jakościową i ilościową przedkładanych materiałów kwestionowanych i wzorów porównawczych. Cechy pisma ręcznego o charakterze ogólnym co do zasady nie mogą stanowić podstawy do wniosku o identyfikacji indywidualnej piszącego, co najwyżej mogą wzmacniać wyniki badań identyfikacyjnych. Praktyka opiniodawcza pokazuje jednak, iż w wyjątkowych przypadkach ich wartość diagnostyczna może być znacznie większa, a obecność określonych cech może być czynnikiem realnie wpływającym na wynik ekspertyzy18.

Podkreślić należy, że w literaturze kryminalistycznej nie ma jednomyślności co do tego, czy istnieje możliwość wydzielenia w piśmie ręcznym cech grupowych i indywidualnych, bądź też cech ogólnych i szczegółowych. Nie ma też pełnej zgody co do tego, czy występują w piśmie takie jego właściwości, które są charakterystyczne tylko dla jednego piszącego, a nie występują u innych osób19. Współcześnie uważa się, iż żadna z cech graficznych rozpatrywana jednostkowo nie spełnia kryterium cechy indywidualnej, a podstawą identyfikacji jest dopiero zespół takich cech20.

J. A. Siegel i K. Mirakovits w swoim podręczniku do kryminalistyki, wskazują, że nie istnieje jak dotychczas żadna „twarda” definicja cechy indywidualnej (unikalnej – unique feature) ani tego, co miałoby taką cechę tworzyć; zdaniem tych autorów nie jest znana ani jedna cecha, która byłaby tak unikalna, że sama w sobie indywidualizowałaby pismo ręczne. Wydaje się więc, że ekspertów pisma w przyszłości czeka jeszcze pogłębiona dyskusja mająca na celu określenie poszczególnych rodzajów cech uwzględnianych w analizie identyfikacyjnej, a w szczególności ich wartości diagnostycznej.iezależnie jednak od używanej terminologii i podawanych definicji w piśmie ręcznym wyróżnić można cechy o charakterze bardziej ogólnym, które co do zasady nie mogą stanowić podstawy do identyfikacji indywidualnej piszącego oraz szczegółowe cechy grafizmu (zwane też szczególnymi), uwzględniane w ekspertyzach pismoznawczych dla określenia wykonawcy danego rękopisu.

Należy wskazać, że o takiej klasyfikacji pisał już W. Wójcik, który do cech ogólnych zaliczył stopień wyrobienia pisma, zakres jego czytelności oraz ogólny obraz pisma22. Cechy takie w Katalogu cech pisma ręcznego, opracowanym w ramach Jesiennej Szkoły Empirycznych Badań Pisma Ręcznego, zostały zaliczone do cech syntetycznych, wśród których m.in. wymieniono takie właściwości graficzne pisma, jak klasa pisma (wyrobione, średnio wyrobione, niewyrobione), stopień jego staranności (staranne, niestaranne) i czytelność (czytelne, częściowo czytelne, nieczytelne)23. Niewątpliwie cechy tego rodzaju największą wartość badawczą mogą mieć dla ustaleń negatywnych, gdy ze względu na istotne różnice w klasie lub stopniu wyrobienia pisma dowodowego i porównawczego można będzie wykluczyć nakreślenie ich przez tego samego wykonawcę. Powstaje jednak pytanie, czy i w jakim stopniu takie właściwości pisma ręcznego mogą być wykorzystywane dla ustaleń pozytywnych. Ponieważ mają one charakter cech grupowych, wydawałoby się, że co najwyżej mogą wzmacniać wyniki badań identyfikacyjnych opartych na innych cechach i właściwościach graficznych, mających walor indywidualizujący piszącego. Praktyka opiniodawcza pokazuje jednak, iż w wyjątkowych przypadkach ich wartość diagnostyczna może być znacznie większa niż w typowych sytuacjach.

Wprawdzie nadal trudno mówić o przekroczeniu granic identyfikacji grupowej, jednak byłaby ona daleko bardziej zawężona i można by ją wtedy traktować jako jeden z czynników realnie wpływających na wynik ekspertyzy bądź na zwiększenie stopnia prawdopodobieństwa wypływających z niej wniosków.

Część II w kolejnym numerze.

  1.  Polańska, Grafologia dla każdego, „Wena” Spółka Cywilna Wydawniczo Handlowa, Grodzisk Mazowiecki 1990 r., s. 10.
  2.  Ibidem, s. 10.
  3.  A. Lüke, Sztuka grafologii, czyli Twój podpis mówi za Ciebie, Wydawnictwo Luna, Wrocław 1993, s. 97.
  4. B. Gawda, Psychologiczna analiza pisma, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1999, s. 34.
  5.  E. Kretschmer, Medizinische Psychologie, Stuttgart 1956, s. 27.
  6.  K. Konopka (red.), Bezpieczeństwo dokumentów publicznych – prawo, teoria, praktyka, Wyd. CRB, Warszawa 2021, s. 370.
  7.  A. Lüke, Sztuka grafologii, czyli Twój podpis mówi za Ciebie, op. cit. s. 97.
  8.  Kryminalistyczne badania pismoznawcze, pod. red. nauk. C. Grzeszyka, Warszawa 2006, s. 57 – 58.
  9.  T. Widła, Cechy płci w piśmie ręcznym, Uniwersytet Śląski, Katowice 1986, s. 49 – 50.
  10.  Z. Czeczot, T. Tomaszewski, Kryminalistyka ogólna, WYDAWNICTWO COMER, Toruń 1996, s. 27.
  11.  Wykład prof. dr. hab. Kazimierza Bobowskiego na Akademii Polonijnej w Częstochowie, dnia 27 lutego 2009 r.
  12.  B. Hołyst, Kryminalistyka, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2007, s. 776.
  13.  A. Feluś, Odchylenia materialne w piśmie osobniczym, Uniwersytet Śląski, Katowice 1979, s. 7.
  14.  Uwagi metodologiczne o stosowaniu metod statystycznych w badaniach pisma, A. Buczek, G. Kończak, Problemy kryminalistyki 256/2007, s. 32
  15.  B. Hołyst, Kryminalistyka, PWN, Warszawa 1976, s. 308 – 309.
  16.  B. Hołyst, Kryminalistyka, op. cit., s. 781 – 783.
  17.  S. Skubisz-Ślusarczyk, Przegląd metod badawczych wykorzystywanych w badaniach pisma ręcznego w Polsce, Nowa kodyfikacja prawa karnego. Tom XXXVI, Wrocław 2015, s. 162.
  18.  T. Tomaszewski, Niska klasa pisma – cecha sprzyjająca identyfikacji, „Człowiek i dokumenty” 57/2020, PWPW, Warszawa 2020, s. 49.
  19.  Z. Czeczot, Badania identyfikacyjne pisma ręcznego, Warszawa 1971, s. 21–27. 20 M. Goc, Współczesny model ekspertyzy pismoznawczej. Wykorzystanie nowych metod i technik badawczych, Warszawa–Szczecin 2015, s. 135-139.
  20.  J. A. Siegel, K. Mirakovits, Forensic Science. The Basics, Boca Raton, London–New York 2016, s. 254, 25.
  21.  W. Wójcik, Badania porównawcze pisma ręcznego, „Problemy Kryminalistyki” 1958, nr 14.
  22.  Jesienna Szkoła Empirycznych Badań Pisma Ręcznego działała w latach 1984–1989 pod egidą Instytutu Ekspertyz Sądowych w Krakowie; opracowany przez Szkołę pełny katalog cech podaje A. Koziczak, Metody pomiarowe w badaniach pismoznawczych, Kraków 1997, s. 37–44.